«Карнікі»

Браць Фокусьніка было вырашана на лецішчы, за дваццаць кілямэтраў ад сталіцы. Менавіта адтуль ішоў сыгнал тэлефона — зь непрыкметнай, прытуленай да самага лесу вёсачкі, у якой стаяла хата, зарэгістраваная на ягонае імя.

Яны выехалі на трох мікрааўтобусах, плянуючы скончыць усё яшчэ да таго, як пачнецца сапраўдная сьпёка, — але на выезьдзе з гораду давялося спыніцца і чакаць карэспандэнта, такое раптам паступіла ўказаньне. Сонца між тым знайшло іх пад клёнамі, што расьлі ўздоўж трасы, зазірнула ў танаваныя вокны і больш ужо не сыходзіла. Карэспандэнт заскочыў у першы аўтобус і сказаў, што трэба яшчэ пачакаць апэратара. Яны прамаўчалі, загад ёсьць загад. Дзесьці ў вёсцы прачнуўся чалавек і паглядзеў у акно. Паставіў тэлефон зараджацца — і выйшаў у двор аблягчыцца, зайшоў у прыбіральню, стаў над дзіркаю, пад мушыны звон, пад машынны перастук з-за суседзкага плота, зірнуў у шчыліну, зашпіліўся…

Апэратар пастукаў у дзьверы. Паехалі.

Яны ехалі моўчкі; сонца не адставала — яно бегла па левым баку трасы, часам закідваючы бліскаўкамі рэдкі прыдарожны лес і выскокваючы потым проста пад колы; унутры кабіны было душнавата, але ніхто не адчыняў вокнаў. Сафронаў разглядваў карэспандэнта — у адкрытую, лупата, безуважна, насупіўшыся, як і ўсіх людзей, што трапляліся на ягоным шляху. Звычайна людзі ў такі момант адварочваліся і пачыналі неспакойна круціцца на месцы, шукаючы рукам нейкі занятак, удаючы, што ім да Сафронава няма ніякай справы. А ён усё роўна глядзеў — і звычайна яны хутка здаваліся: перасаджваліся або сыходзілі. Але тут, у мікрааўтобусе, карэспандэнту не было куды схавацца. Таму ён выцягнуў тэлефон, згорбіўся пад цяжкім, простым, пранізьлівым, як пустая труба, Сафронаўскім позіркам і зрабіў выгляд, што чытае нейкае важнае паведамленьне. Пастукаў заклапочана пальцам па экране. Хоць усе ведалі, што самае важнае чакала іх наперадзе, празь нейкія пятнаццаць хвілін.

«Хлопцы, — сказаў раптам апэратар, павярнуўшыся да іх як да сваіх, як быццам ён быў адзін зь іхнага атраду. — А да каго мы сёньня, а? На якога зьвера ідзем?»

Ніхто не прамовіў ні слова. Апэратар прыкусіў язык.

Удугаў спакойна глядзеў у акно празь цёмныя акуляры. Параўнаньне са зьверам яму спадабалася — ён таксама чакаў паляваньня. Паляваньне мелася быць удалым. Калі ім сказалі, што трэба пачакаць апэратара, ён адразу ўявіў сабе жанчыну, такую, якія трашчаць без супынку на тэлебачаньні, і гэта яго раззлавала. Жанчын на паляваньне браць нельга — удачы тады не відаць. Але ў камандзе сёньня зноў былі адны мужчыны — а значыць, загнаць зьвера было цалкам рэальна. Удугаў глядзеў на танаванае шкло і бачыў перад сабой галаву дзіка. Ашчэраную галаву з налітымі кроўю пукатымі вачыма.

Упаляваўшы такога, ягоныя продкі некалі дзялілі мяса і шкуру на ўсіх. І дзякавалі багам за здабычу, а зьверу — за аддадзеную ім чалавеку тушу. Калі паляўнічыя несьлі забітага дзіка да стойбішчаў і сустракалі па дарозе кагосьці, звычай патрабаваў аддаць падарожнаму тры правыя рабрыны. Мовы продкаў Удугаў ня ведаў, яны й самі яе даўно забыліся, але пра звычаі было напісана на адным сайце, куды Ўдугаў час ад часу зазіраў. У жыцьці кожнага надыходзіць момант, калі чалавек задумваецца, хто ён і адкуль. Зямля Ўдугава была тут, і жыцьцё ягонае мінала тут — сярод гэтых невысокіх узгоркаў і падазрона ціхіх азёраў, дзіўных, глыбокіх, схаваных у густых, як поўсьць на сьпіне асілка, лясах. Сярод гэтых людзей, якія прымалі яго як свайго і не пыталіся лішняга. Але дзесьці далёка жылі сабе, цягнучы лямку, ягоныя далёкія сваякі; часам размаўлялі зь ім па вайбэры; аднойчы ён зьлётаў да іх, але радасьці не адчуў. Ён быў там чужы, хоць сустрэлі яго як роднага, далі з сабой гасьцінцаў: сушанага мяса сайгакаў у газэтнай паперы, каньяк, нож у похвах зь нейкай хітрамудрай, таннай інкрустацыяй. Вярнуўшыся ў туманны, адліжны Менск, Сафронаў адчуў палёгку. Ён зноў быў сярод сваіх. Нібыта сярод сваіх. Але гэтыя свае ня бачылі дзень пры дні перад сабой дзічыную галаву, а ён — бачыў.

Недалёка ад лесу яны павярнулі кудысьці не туды, уперліся ў высахлае балота, на другім беразе якога млеў на сонцы малады бярэзьнік, — давялося разварочвацца і перабудоўваць маршрут. Карэспандэнт усю дарогу цадзіў ваду з плястыкавай бутэлькі — відаць, перабраў учора; цяпер вада скончылася, і ён крадком, з надзеяй зіркаў чырванаватымі вачыма на байцоў, але спытаць не наважваўся. Мікрааўтобусы нарэшце зноў выбраліся на шашу і зноў павярнулі — на нейкую лясную дарогу. Раптам дарога выкінула проста пад колы нейкага раварыста, што адчайна перабіраў кароткімі нагамі ў гумовых ботах. Той паспрабаваў ухіліцца, паляцеў у канаву, зьнік, патануў за танаваным шклом, нібы й не было яго.

«Не спыняемся», — коратка кінуў камандзір Біток зь пярэдняга сядзеньня.

Напрамак быў цяпер ужо нібыта правільны. Насустрач ім, па ўзбочыне, ехала на ровары, віхляючы рамай, нейкая бабка, захутаная ў каляровую хустку.

«Пастой», — кінуў Біток і апусьціў шкло. Запытаўся ўладна — бабка заківала, часта-часта, як быццам яе кусаў пад хусткай якісьці чмель, і махнула рукой за сьпіну.

«Паехалі».

З-за кустоў нарэшце вызірнуў указальнік. Яны спыніліся і, пацягваючыся, выскачылі з машын. Біток загадаў ачапіць вёску па пэрымэтры — сілаў у іх хапала, населены пункт быў зусім не вялікі. Байцы разьбегліся ў два бакі. Недзе над лесам пачуўся гул нябачнага самалёта — недалёка, за ўзгоркамі, месьціўся міжнародны аэрапорт, шэрая пляма на зялёнай мапе.

«Сафронаў, Удугаў, Скуратовіч — са мной. Будзем браць».

За кустамі ўжо віднелася вуліца: выстаўленыя локці старых ігрушаў, няроўныя, пахілыя платы, за імі — сьвежапабудаваны цагляны дом, мяхі з цэмэнтам.

«Так, — нягучна прамовіў Біток. — Карэспандэнты ззаду. Блізка не падыходзіць. Гэта вам не алкашня якая-небудзь, а… Карацей, не хапала яшчэ… Ясна вам?»

Карэспандэнт з апэратарам спыніліся, зь нянавісьцю пазіраючы на сонца. Апэратар дастаў бэйсболку.

«Пайшлі».

Каардынаты яны мелі дакладныя, дый Фокусьнікаў дом было цяжка пераблытаць зь нейкім іншым. Гэта была невялікая, акуратная сядзіба са сьветлай цэглы, з драўлянай летняй кухняй, адна сьцяна якой выдавала гаспадара з галавой: на ёй былі намаляваныя тыгры, што скачуць праз вогненнае кола. Відаць, гэта была даўно скарыстаная, сьпісаная цыркавая афіша зь невядома якіх часоў. Біток скасавурыў вочы на Скуратовіча — і той адным ударам выбіў нізкія весьніцы. Біток кінуўся да ўваходу ў дом і замёр. Скуратовіч падскочыў да акна. Сафронаў абабег дом і заняў пазыцыю за яблыняй, а Ўдугаў, разагнаўшыся, выламаў плячом дзьверы і, выставіўшы аўтамат, крыкнуў штосьці — карэспандэнт і апэратар не зразумелі, што менавіта.

Потым была цішыня — толькі дзесьці за суседзкім плотам загаварыла, перабіваючы само сябе, радыё, ды тоўстыя мухі застукалі ў шкло.

Яны ўвайшлі ў дом усе адразу, з розных бакоў.

Але ў доме нікога не было.

І ўсё ж дом яшчэ дыхаў нечым нядаўнім прабуджэньнем. На стале летняй кухні стаяў яшчэ гарачы кубак з кавай, побач зь якім пазіравала на пару з акрайцам хлеба некранутая яешня на трэснутай талерцы. Асьмялеўшы, адна з мух прысела на хлеб, паціраючы лапкі. Сафронаў глядзеў на яе, як зачараваны. Ён раптам падумаў, што гэта мог быць сам Фокусьнік — так нахабна сядзела тая муха, так прыцягвала позірк, так рыхтавалася, як нічога ніякага, пасьнедаць тут, нягледзячы на няпрошаных гасьцей. Так сьмяялася зь іх, чорных, спацелых, напружаных. Так бессаромна пазірала ў расчараванае вочка камэры.

Яны абшукалі дом — тры цесныя пакоі, у якіх пахла нясьвежым начным дыханьнем і чамусьці псінай. Зазірнулі ў сьвіран і ў лядоўню, выламалі дзьверцы шафы, паглядзелі за печкай, дзе стаялі пустыя бутэлькі, сабраліся зноў у самым вялікім пакоі. Нахіліліся над вечкам пограба. Было відаць, што яго даўно ніхто не адчыняў.

«Так, — сказаў Біток. — Удугаў, правер падвал. А ты, Сафронаў, на ўчастку добра паглядзі. Гэтая падла магла сабе і схованку зрабіць. Але не ўцячэ. Скуратовіч, ты давай са мной, суседзяў пашарсьцім».

Сафронаў моўчкі рушыў у двор.

«А мы?»

Удугаў прыўзьняў вечка, пасьвяціў ліхтарыкам. Унізе бліснулі слоікі, прахалодны пах гнільля і бульбы ўдарыў у нос — прыемны і чужы. Біток са Скуратовічам выйшлі.

«А мы?» — тонкім голасам перапытаў карэспандэнт ва Ўдугава.

«За камандзірам давайце», — Удугаў уладна кіўнуў на дзьверы, і гэтыя двое пасьпешліва кінуліся на вуліцу.

***

…Удугаў палез па драўлянай лесьвіцы ўніз. Сьвятло ліхтарыка торкалася ў пузатыя слоікі — быццам дзясяткі падсьлепаватых вачэй глядзелі на Ўдугава зь цемры, без усялякай радасьці, не вітаючы — але нецярпліва чакаючы, пакуль ён стане дзьвюма нагамі на земляную падлогу і зробіцца адным зь іх.

Пограб быў даволі глыбокі. Удугаў нарэшце спусьціўся і пасьвяціў на кожны слоік, на кожную паліцу. Пад нагамі пругка і брыдка перакочвалася старая бульба. Квадрат сьвятла над галавой раптам пабляк — нібы нехта нахіліў вечка. Удугаў заміргаў — і сьвятло зьявілася зноў. Пэўне, сонца зайшло за хмару.

Ліхтарык сьлізгануў па сьцяне і выхапіў нізкія дзьверы. Удугаў падышоў і мыском нагі адчыніў іх, пасьвяціў у гэты нечаканы праход між праселых паліцаў і пакрытых слоем цэмэнту сьценаў. Праход быў вузкі, на аднаго чалавека. Удугаў паволі ішоў наперад, выставіўшы аўтамат і асьвятляючы сабе шлях. Недзе ў цемры паблізу капала вада, напаўняючы праход дрогкім рэхам. І тады ён пачуў дыханьне. Яно было там, куды не даставаў ліхтарык.

Удугаў спыніўся і прыслухаўся. У сьвятле ліхтарыка ён пабачыў галаву дзіка: яна мільганула ў глыбіні праходу і растала, нібы развалілася на цагліны — і ён машынальна ўскінуў аўтамат. Апусьціў і зноў прыслухаўся, але дыханьне не заціхала, яно было блізка, яно хавалася там, дзе праход рабіўся вузейшым. Удугаў накіраваў ліхтарык проста туды, дзе толькі што быў зьвер, і ступіў у цемру. На сэкунду ён пабачыў, як у праходзе ўзьнік чалавек, закрываючыся рукой ад яркага сьвятла.

«Стаяць», — гучна сказаў Удугаў.

Дыханьне змоўкла. Толькі вада капала недзе за вузкімі сьценамі.

«Стаяць, Фокусьнік. Каму сказаў, — паўтарыў Удугаў. — Давай, ідзі сюды».

Ён накіраваў ліхтарык проста ў твар чалавеку, які выйшаў з праходу.

Гэта быў адзін зь іхных байцоў. У форме, але бяз зброі. Удугаў забыўся, як яго завуць. Скрывіўшыся, нібы ад зубнога болю, ён глядзеў кудысьці паўз Удугава, у цемру за ягонай сьпінай.

«Не страляй, Удугаў, — сказаў баец. — Не пазнаў, ці што. Няруская твая душа».

Удугаў апусьціў аўтамат.

«Ты навошта тут?»

«Сам ня ведаю, Біток паслаў праверыць, — сказаў баец. — А тут ты».

«А тут я, — сказаў Удугаў. — А зброя дзе, баец?»

«Дык зьверху пакінуў, — прамармытаў баец. — Там».

Няправільны быў у яго голас. Не гавораць так байцы, падумаў Удугаў. Не бяруць да іх такіх мальцоў, з такімі галасамі. Як прыклеенымі.

«Ты, Удугаў, ідзі наперад, правер, што там, окей? — сказаў гэты няправільны. — А я пайду… Аўтамат вазьму. А ты ідзі, паглядзі… Там далей праход».

«А ліхтарык? — спытаў Удугаў, адчуваючы, як напялася рука, у якой ён трымаў зброю. — Ты чаго безь ліхтарыка палез?»

«Ты, Удугаў, ідзі, ня бойся», — махнуў рукой яму ў твар баец і кінуўся ў цемру, туды, адкуль прыйшоў. Удугаў пасунуўся за ім — але ліхтарык намацаў толькі земляныя сьцены, бэтон скончыўся. Вада ўсё капала. Ён прыгнуўся, зрабіў два крокі і зьнянацку апынуўся ў прасторнай пячоры-не пячоры, а такой сабе залі, якую перасякаў, цьмяна пабліскваючы, ручай. Удугаў дайшоў да самага краю вады і спыніўся. Аднекуль ён ведаў, што далей ісьці нельга.

Ён пасьвяціў у супрацьлеглую сьцяну, да якой было нібыта і блізка, ды ручай не даваў прайсьці. Цяпер дыханьне чулася адтуль. Удугаў накіраваў ліхтарык на ваду, у якую падалі маленькія цёмныя кроплі, разьбіваючыся аб яе са звонкім поканьнем. Дастаў рацыю, хоць ведаў, што тут, пад зямлёй, сыгналу ня будзе. Але рацыя ажыла.

«Што там у цябе, Удугаў?» — спытаў нецярплівы голас Бітка.

Ён коратка апісаў абстаноўку.

«Дык давай, дзейнічай», — пратрашчала рацыя. — Вазьмі яго, Удугаў. Вазьмі Фокусьніка, родны ты мой. Героем будзеш».

У такія хвіліны Біток звычайна адводзіў душу, мацюгаўся, як умеюць толькі тут, у гэтай краіне. І ў самых страшных снах Удугаў ня мог сабе ўявіць, каб камандзір назваў яго родным.

«Тут плаціць трэба», — выціснуў зь сябе Ўдугаў і ледзь не ступіў у ручай. Ён сам ня ведаў, чаму ён прамовіў гэта, з чаго ён узяў, што трэба сказаць менавіта так — але аднекуль яму было ясна, што лепш заплаціць, што нельга туды проста так, на той бок ручая.

«Дык заплаці і ідзі! — сярдзіта прыкрыкнула рацыя. — Давай, Удугаў, тут безь цябе работы хапае! Канец сувязі».

Удугаў сунуў руку ў кішэнь і дастаў манэты. Ён ня ведаў, адкуль яны там зьявіліся, можа, рэшта заставалася ад учорашняга марозіва. Ён паклаў манэты каля самай вады і нерашуча пераступіў праз ручай.

***

…Біток раздражнёна назіраў, як парачка перад ім адзяваецца, адвярнуўшыся да сьцяны. Яны рабілі гэта пасьпешліва, стараючыся дагадзіць, выконваючы загад — але ўсё роўна так марудна, што яму хацелася даць чаргу над іхнымі галовамі. Каб пападалі на падлогу і заскавыталі ад жаху. Яны засьпелі парачку проста ў позе па-сабачаму, пасярод кухні, і тыя ніяк не маглі расчапіцца, нібы і праўда былі параю дварнякоў.

«Ну што там Удугаў?» — спытаў Біток, назіраючы за тым, як мужычок блытаецца ў нагавіцах.

«Няма сувязі», — сказаў Скуратовіч, вешаючы на пояс рацыю і не адводзячы вачэй ад азадка жанчыны.

Акно задрыжала ад самалётнага рову. Здавалася, ён праляцеў зусім блізка, над самай хатай.

«Яшчэ раз паспрабуй, скажы, каб сюды ішоў, — працадзіў Біток і прысеў на лаўку. — Ну што, грамадзяне. Што рабіць будзем? Фокусьніка знаеце?»

«Гэта той цыркач, сусед наш? — з гатовасьцю адгукнуўся мужычок і нарэшце зашпіліў прарэх. — Ну, тут у нас усе побач жывуць. Як ня знаць».

«Дзе ён хаваецца?»

«Дык дома быў. Але мы зь ім… Не дружбакі, адназначна. Так, здрасьце-здрасьце, нічога больш».

«А калі праверым?» — Біток падняўся і падышоў да акна. — А калі знайду, а?»

Паглядзеў на свой кулак — і потым з усьмешкай разьбіў шыбу. Жанчына за сьпінай завішчала.

«Дзе Фокусьнік, маць вашу?»

«Ды ня ведаем мы!» — загаласіла жанчына.

Біток нехаця падышоў да яе.

«Дзе Фокусьнік? Дзе ты яго схавала? А, сучка?»

«Ня знаем мы! — зарумзала яна. — Ня знаем мы яго!»

«А суседзі?»

«Суседзі можа і знаюць», — залапатаў мужычок.

«Сядзець дома, нікуды не хадзіць, — кінуў Біток. — Працягвайце практыкаваньні».

Скуратовіч адчыніў яму дзьверы — і яны рушылі да наступнай хаты, проста праз гарод. Карэспандэнты подбегам ішлі за імі, у аб’ектыве камэры зьявілася невысокая вішня і зьнікла, пасунулася ўбок праржавелая сетка Рабіца, а ў ёй ужо віднелася здабыча: чалавечыя постаці пад навесам, мангал, дымок, акно з жоўтай фіранкай, стол, на якім былі рассыпаныя памідоры… А паміж імі, як вежа, белы слоік сьмятаны.

***

…Сафронаў спадылба зірнуў на неба, у якім расла сьнежная, пенная баразна — самога самалёта відаць не было, толькі гэты сьлед, што ішоў у напрамку сонца. Ён адчыніў павець і ўвайшоў, выставіўшы наперад рулю аўтамата. Проста на яго глядзеў Фокусьнік. Ягоны партрэт стаяў прыхілены да сьцяны — чорны цыліндр, плашч, і белыя пальчаткі, і абсалютна, невыносна підарская барада, і вочы пад густымі напамаджанымі бровамі: прымружаныя, мярзотныя, насьмешлівыя вочы махляра.

На носе ў Фокусьніка сядзеў вялікі павук — нерухома, быццам чакаў Сафронава, быццам баяўся спалохаць сваю здабычу, што сама ішла яму ў лапы.

Сафронаў агледзеўся. У куце пад люстэркам стаяў тазік з мыльнай вадой і кроплямі крыві на краях, на дошчачцы — гель «Нівея» для галеньня, лязо і нямыты памазок. З усіх шчылін лезла ранішняе сьвятло. У павеці было ціха, нават мухі замерлі — і ўсё ж Сафронаў адчуваў, што тут нехта ёсьць. Ён зірнуў у люстэрка — палоскі сьвятла на ягоным твары выглядалі як баявая афарбоўка. Сафронаў праверыў падлогу і сьцены, мэтар за мэтрам, паглядзеў угару — і адхіснуўся. Са столі зьвісаў на вяровачцы драўляны чалавечак — дурная, бязвокая бураціна. Сафронаў ціха вылаяўся і пацягнуў бураціну за нагу. І ў тое самае імгненьне над ім залопалі крыламі нейкія ці то птушкі, ці то кніжкі, Сафронаў ня змог адразу зразумець; яны нібы абрынуліся проста на яго — а потым зрабілася ціха. Яны вылецелі кудысьці ў шчыліну высокага даху — толькі адна істота сядзела цяпер на папярочцы, склаўшы крылы і скрушна гледзячы на Сафронава зьверху ўніз. Кажан. Гэта былі кажаны. Сафронаў яшчэ ніколі ня бачыў жывых кажаноў. Ён прыцэліўся і апусьціў аўтамат. Проста за ягонай сьпінай нехта ціха павіскваў. Сафронаў павёў носам — і адсунуў партрэт ад сьцяны. У скрыні, засланай сенам, сядзеў белы трус, а каля яго ляжаў той самы чорны цыліндр.

«Фокус-покус», — прамовіў раптам голас дзесьці тут, зусім блізка, у павеці, і Сафронаў рэзка павярнуўся туды — але ўсё было як раней: партрэт, бураціна, які зьвісаў са столі, і нават кажан сядзеў там, дзе сядзеў, і ўсё гэтак жа маркотна глядзеў на Сафронава.

«Сафронаў, што там у цябе?» — загаварыла рацыя.

«Нічога».

Рацыя вылаялася.

«Нагадваю: браць жывым. А то ведаю я цябе, Сафронаў».

«Вас понял».

***

…Шашлык гарэў. Жанчына плакала. Мужык змрочна глядзеў, як ператвараецца ў вугольле мяса на новых, бліскучых, нядаўна купленых шампурах. Дзеці стаялі купкай наводдаль, неадрыўна гледзячы на аўтамат у руках Скуратовіча. Хлопец засланяў сьпінай дзяўчыну, а тая зь нянавісьцю глядзела на апэратара. Той зьбянтэжана апусьціў камэру.

«Здымай! — адразу ж загадаў Біток. — Ты на заданьні ці дзе? Што за соплі. Здымай давай. Яны ж усе тут тварыны ілжывыя, што я, ня бачу. Ну дык што, грамадзяне. Дзе Фокусьніка дзелі?»

«Я ж вам кажу, у нас у сына народзіны, — усхліпнула жанчына. — Які Фокусьнік?»

«Памаўчы, — махнуў на яе рукой мужык. — Што ты ўсё квохчаш. Я зараз усё патлумачу».

«Што ім тлумачыць, — сказаў хлопец, намагаючыся схаваць дзяўчыну за сьпінай, але тая не давалася, лезла ў кадар. — Ты ж бачыш. Усе ж усё бачаць».

«І што ты бачыш? — спытаў Біток, усьміхнуўшыся. — Што ты бачыш? Давай, раскажы мне».

Хлопец кусаў вусны.

Біток падышоў да мангала, сьцягнуў з шампура чорны кавалак мяса і падзьмуў на яго.

«Вы ж тут усе заадно, — сказаў ён, паклаў мяса ў рот і выплюнуў. — Усе ж ганарыліся, відаць, што Фокусьнік тут у вас дачу купіў. Вядомы ж чалавек, праўда? Відаць, дзяцей вашых забаўляў. А тут такая праблема. Ну я ж бачу, па вачах вашых бачу: схавалі. Схавалі яго і маўчаць. Вы ж усе саўдзельнікі. Панабудавалі тут сховішчаў, блядзь. Як на вайне. А самі рабіцу нармальную купіць ня можаце».

Ён падышоў да плота і пхнуў яго нагой.

Сетка паволі павалілася ў траву. Хлопец прасачыў за ёй вачыма.

«Падымі, — сказаў Біток. — Ты, ты».

Скуратовіч падышоў да хлопца і тыцнуў яго руляй у сьпіну, падганяючы.

Хлопец павольна падышоў і падняў.

«І не адпускаць, пакуль не скажу», — сказаў Біток і пазяхнуў.

«Ён не вінаваты!» — крыкнула жанчына.

«А хто сказаў, што вінаваты? — зьдзівіўся Біток. — Што тут такога? Уся краіна рабіцу паважае. Вунь у вас — на кожным двары. Мы да вас ехалі — паўсюль рабіца. Паўсюль. Нашаму чалавеку рабіца — як маці родная. Як другая скура. У мяне ў самога на дачы рабіца. А ты здымай давай. Ты на рабоце. З гэтымі толькі так і трэба — жорстка. Я ж іх наскрозь бачу, усе там былі, усе. Усе сваімі анучамі махалі. Як там было? Лашкі-петушкі? Што ж вы, блядзь, цяпер не крычыце? Што, абасраліся? Здымай, каму сказаў. Як там цябе? Ты, ты, з камэрай. Карэспандэнты… На маю галаву… Скуратовіч, за мной».

***

…Спачатку Ўдугаў адчуў, як яно пахне — смалой і цёплай смугой, вугольлем і скурай. Вогнішча. Яно было там, у цемры, у шырокім праходзе за падземным ручаём. Па зямлі ляцелі іскры. Ён павярнуў, трымаючыся рукамі за сьцены. Цяпло пагладзіла яму твар — валасатай, бацькоўскай рукой.

Вогнішча было разьведзенае проста пасярод пячоры. А за ім сядзелі людзі — усе мужчыны, усе з бародамі, усе трымалі на каленях дзіды. Варта было яму наблізіцца, як яны загаварылі — узбуджана, але прыязна.

Аднак ён не разумеў ні слова.

Яны заўважылі гэта і замаўчалі. Адзін з мужчын падняўся і падышоў да яго. Схапіўся рукамі за аўтамат. Удугаў не хацеў адпускаць прыклад, але чамусьці падпарадкаваўся — мужчына забраў зброю і паставіў яе каля сьцяны. А іншы ўручыў Удугаву дзіду — такую самую, як у астатніх.

І тады яны засьпявалі: усе разам, нізка, урачыста, гледзячы на агонь. Адзін Удугаў маўчаў, сьціскаючы дзіду. Часам яму падавалася, што ён ведае гэтую песьню. Але падпець ён ня мог — хоць адкрываў рот разам з усімі. Яшчэ не дасьпяваўшы, яны падняліся і рушылі далей, у цемру.

Ён пайшоў разам зь імі. Цяжка было нават уявіць, што ён не пайшоў бы. Трэба было ісьці.

Ён ішоў, бачачы наперадзе толькі цьмяны, шарсьцяны горб таго, хто трымаў паходню. Гэты горб — і ляпу дзіка з вачыма як капыты.

Агонь паходні патрэскваў — а можа, гэта трашчала рацыя на поясе Ўдугава. Ён ня мог узяць яе — у адной руцэ ён трымаў дзіду, а другой прыкрываў яйцы. Яму чамусьці было ясна, што трэба сьцерагчыся ўдару менавіта ў гэтае месца.

Раптам яны спыніліся. Мужчыны расступіліся; Удугаў таксама хацеў прыціснуцца да сьцяны — але яны расступаліся перад ім, яны давалі яму прастору, яны дэманстравалі яму павагу, яны чакалі ад яго чагосьці.

Ён стаяў у гэтым калідоры і глядзеў наперад, у глыбіню праходу. А ў гэтай глыбіні стаяў дзік.

Ён падняў дзіду і шпурнуў.

Дзясяткі вачэй павярнуліся як па камандзе ў бок зьвера.

Той захроп, скочыў да Ўдугава і паваліўся ляпай у зямлю.

І тады абапал Удугава пачуўся сьпеў.

Седзячы на сваім законным месцы каля вогнішча, ён адчуваў, як яны па чарзе цягнуцца да яго, каб паляпаць па плячы. Удугаў ужо ня памятаў, дзе стаіць ягоны аўтамат; пячора зрабілася нібы шырэйшая, прастарнейшая, і ўсярэдзіне яны сядзелі вакол вогнішча, што ўспыхнула з новай сілай. Двое мужчын прынесьлі дзіка і пад супольны, сіпаты, нізкі сьпеў узгрувасьцілі тушу над агнём. Удугаў адчуваў радасьць — і як ён ні гнаў яе ад сябе, яна ўсё роўна ляцела яму ў твар гарачымі іскрамі.

Адзін з мужчын выцягнуў доўгі нож. Сьпеў нарастаў — і як толькі мэтал успароў скуру дзіка, хор выбухнуў такой прыгожай песьняй, што Ўдугаў падхапіў — ня мог не падхапіць. Цяпер ён ведаў словы.

Проста перад ім тырчала з агню дзічыная галава.

«Што ж ты робіш, Удугаў, — зашаптала галава, зь нянавісьцю гледзячы Ўдугаву ў вочы. — Няруская ты душа. Каго ты смаліш, Удугаў?»

«Сафронаў?»

«Ненавіджу цябе, Удугаў», — сказаў Сафронаў, пакрываючыся чорнымі плямамі. Рацыя на ягоным поясе крыкнула нешта — але гэты крык патануў у енку полымя.

***

…Неба над ім гуло — на нейкі час самалёт заглушыў нават ягоны ўласны голас. Сафронаў часта размаўляў сам з сабой, калі нікога не было побач. Хоць гэта толькі называлася так: сам з сабой. Насамрэч Сафронаў гаварыў з адным даўнім знаёмым, з адным хлопцам. Хлопцам, імя якога ён ня ведаў.

Гэта было ўвосень, год таму. Сафронаў памятаў той дзень, памятаў да хвіліны — але навучыўся глядзець у сваю памяць як у трубу, як у чорную трубу. Зазіраеш — і ўспамінаеш. А не глядзіш — дык быццам і не было нічога.

Але ён глядзеў.

…Той хлопец выскачыў з-за рога вуліцы, яшчэ ня ведаючы, што там, дзе ён апынуўся, тупік. А ў тупіку стаіць Сафронаў — зусім адзін. Той хлопец быў упэўнены, што ўцёк. Ён не адразу заўважыў Сафронава, прыхіліўся да сьцяны і выцер пот, ён усё спрабаваў утаймаваць дыханьне, а яно не давалася. Сафронаў бачыў, як пад майкай у хлопца ходзіць хадуном сэрца. Ён нібы мог бачыць праз скуру ў гэты момант — ён бачыў, як яно там усё працуе ў тым хлопцу ўнутры: напінаецца, дыхае, радуецца паратунку. Празрысты хлопец стаяў перад ім, нічога не заўважаючы.

А ён, Сафронаў, стаяў перад хлопцам. Нечым яны былі падобныя: абодва мокрыя, як цуцыкі. Тады, як і цяпер, у горадзе была сьпёка і задуха. Асабліва на сонцы.

І тады хлопец падняў на яго вочы. Спачатку Сафронаў з задавальненьнем пабачыў там жах — такі трусіны, адчайны, безнадзейны. Але потым там зьявілася мальба. І Сафронаву гэта не спадабалася.

«Адпусьці», — сказаў той хлопец і ўсьміхнуўся.

Сафронаў забіў яго хутка, адным ударам. Ім тады выдалі біты — пад расьпіску. Сафронаў ніколі не карыстаўся такімі — і ўсё марыў паспрабаваць. А тут біта неяк сама ўзьляцела ў паветра — зручная, імклівая, такая важкая, такая вясёлая. Ён праверыў — гатоў. Сафронаў працёр яе майкай, пад якой ужо супакоілася тое сэрца, і пайшоў да сваіх.

…«Ты да сваіх, я да сваіх, — працягваў ён гаварыць, падазрона азіраючыся на старую грушу. — Ты ж ня мучыўся, праўда? І я ня мучыўся. Ты ж сам напрасіўся. Так жа? Так жа было? Табе там добра. А тут смажыць, як у пекле. І такая вось ебацень — кожны дзень».

Сафронаў падышоў да драўлянай прыбіральні і рыўком адчыніў расхістаныя дзьверы. Стаў над дзіркай, сплюнуў. Яму раптам прыйшла ў галаву карціна, якую ён ніяк ня мог сьцерці: Фокусьнік, які плавае ў кучы дзярма. А што, падумаў Сафронаў, нармальная была б хованка. Хто здагадаўся б у сральніку праверыць. А ён вось здагадаўся.

Магчыма, Фокусьнік схаваў галаву пад жыжай. Але доўга ён там дыхаць ня зможа. Сафронаў, не міргаючы, глядзеў у дзірку, але галава не ўсплывала. Ён выпрастаўся і расшпіліў штаны.

«Фокус-покус», — было напісана проста на сьцяне прыбіральні, на ўзроўні ягоных вачэй.

Скрозь шчыліны паміж літар Сафронаў пабачыў поле і за ім лес. Проста праз жыта прабіраўся чалавек.

Сафронаў сьцяў вусны і выскачыў з прыбіральні. Чалавек пасьпешліва прабіраўся да лесу. Ён стараўся не махаць рукамі, але ўсё роўна нібыта плыў па полі кролем — здавалася, ён не набліжаецца і не аддаляецца, застыў у адной кропцы. Сафронаў кінуўся ў траву, забег у жыта, прыцэліўся.

Трэба было нешта рабіць. Праўда, там мусілі стаяць рабяты з ачапленьня. Але, відаць, упусьцілі. Сафронаў крыкнуў — але хутчэй самому сабе, а не чалавеку, што бег у лес. А потым стрэліў — цэлячы ў ногі.

Ён ішоў да цела доўга — ісьці было цяжка, як па вадзе.

Перад ім тварам у неба ляжаў Удугаў. А ў небе над імі чарціў, заціхаючы, нечы прыгожы сьцяг — крыж-накрыж па сінім — нябачны і безуважны да зямных справаў самалёт.

***

…Дайшоўшы да апошняй хаты, Біток дазволіў Скуратовічу напіцца вады. Скуратовіч піў доўга — а Біток глядзеў на жанчыну, што ўкленчыла перад ім, і думаў, што яна ў гэты момант таксама грае, хлусіць, прыкідваецца, перабольшвае. Усе яны такія — калі іх на камэру здымаюць. Усе хочуць выглядаць красунямі.

«Што ж ён вам зрабіў, той Фокусьнік?» — сказаў пэнсіянэр, якога яны выцягнулі проста зь цяпліцы. Нягледзячы на сьпёку, ён быў у пінжаку і ваўняных шкарпэтках.

Камэра павярнулася ў ягоны бок.

«Ня нам, — неахвотна сказаў Біток. — А вам. Вы ж празь яго ўсе церпіце. Ён тэрарыст, яго па справядлівасьці судзіць будуць, ацец. Яму пашанцавала. Ён яшчэ на свабодзе бегае. А праблемы ў вас».

«Ды якія ў нас праблемы», — прамармытаў пэнсіянэр, апусьціўшы вочы.

«Ну, ацец, не кажы толькі, што нічога ня чуў-ня бачыў, — сплюнуў Біток. — І што ў краіне робіцца, ня ведаеш. У самога, відаць, інтэрнэт на дачы праведзены. Сядзіш, відаць, дзень і ноч у забароненых каналах. Я ж цябе, ацец, наскрозь бачу. Вас жа ўсіх тут толькі тыцні — гаўно палезе. Скуратовіч, нясі мацюгальнік».

Пакуль Біток сядзеў каля цяпліцаў, змагаючыся з жаданьнем закурыць, Скуратовіч схадзіў да мікрааўтобусаў і вярнуўся з мацюгальнікам. Учацьвярох яны пайшлі па вуліцы — і Скуратовіч весела выкрыкваў у рупар:

«Грамадзяне! Загадваем сабрацца каля пустога сарая. Празь пяць хвілін усім стаяць каля пустога сарая! Грамадзяне!»

«Каб усе былі каля сарая, маць вашу!» — крыкнуў Біток, вырваўшы мацюгальнік з рук Скуратовіча.

Яны паслухаліся. Усе ці ня ўсе, Біток лічыць ня стаў — здаецца, усе, нават дзяцей з сабой узялі. Той малакасос так і прыйшоў з рабіцай, прыдурак. Сталі кучкай, дзеці ў панамках, астатнія хто ў чым: хто ў кепцы, хто ў рушніках на галаве. На вуліцы стаяў пах згарэлага мяса.

«Значыць так, грамадзяне, — крыкнуў Біток. — Даю пяць хвілін. Каб не раней чым празь пяць хвілін сказалі мне, дзе схавалі Фокусьніка. Я вам тут шутачкі шуціць ня буду. Ня скажаце — будзе очэнь інцярэсна».

Яны стаялі, схіліўшы сьпіны, зьбіўшыся ў кучку, міргаючы вачыма.

«Ну ня ведаем мы!» — залямантавала нейкая кабета, але Біток адвярнуўся.

«Ды ўцёк ён!» — зрабіў крок да Бітка пэнсіянэр, але Скуратовіч загнаў яго на месца.

«Што ж вы робіце, сволачы!»

Біток засьмяяўся.

«Вас ад тэрарыста ратуем. Тры хвіліны».

«А гэта… Замест Фокусьніка нікога нельга выдаць? — прамовіў хтосьці, заікаючыся. — А то мой сусед…»

Біток пагардліва паглядзеў у бок чалавечай кучкі.

«Дзьве хвіліны».

Ён паклікаў Скуратовіча.

«Што там Удугаў? А Сафронаў? Дзе яны, ябаць іх канём?»

Скуратовіч забубнеў у рацыю.

«Адна хвіліна, — абвясьціў Біток. — Слухайце, ну што вы як дзеці? Дарослыя ж людзі. Ну хтосьці ж з вас яго схаваў. Ну я ж вас усіх як аблупленых бачу! Эй, ты, з камэрай! Што ты стаіш, як абасраўшыся?»

«Батарэю мяняць трэба», — прысеў апэратар.

«Дык мяняй, — ашчэрыўся Біток. — Мяняй хутчэй. Таму што зараз пачнецца самае цікавае. Маўчыце, значыць. Хаваеце злачынцу, паскуды. А ну ўсе ў сарай. Што вылупіліся? У сарай! Спалю вас, блядзь, усіх нахуй. Памяняў батарэю? Здымай! Зараз я ім тут такія шашлыкі зраблю!»

Ён падышоў да кучкі, сеў на кукішкі перад нейкім мальцом, узяў яго за шчаку, пагладзіў вялікім пальцам.

«Ты ў хованкі гуляць любіш?»

«Люблю».

«Малайчына. Вучыцеся, падлы, у дзіцёнка. А Фокусьніка знаеш?»

Малец маўчаў.

«Ну такога дзядзьку сьмешнага, што вунь у тым доме жыве? — усьміхнуўся Біток. — Што ён табе, фокусы не паказваў? Ён у цырку працуе. Працаваў то бок. Знаеш Фокусьніка?»

«Знаю».

«Бачыў, дзе ён схаваўся? Ён з намі ў хованкі гуляе. Дарослы дзядзька, а сьмешны такі. Думае, што яго ніхто ня бачыць. А мы ж з табой яго знойдзем, праўда?»

«Не».

«Што значыць «не»?» — нахмурыўся Біток.

«Ну ён жа Фокусьнік, — сказала нейкая дзяўчынка з аблупленым носам. — Ён розныя фокусы ведае. А мы не».

«А ты яго бачыла? Дзе ён хавацца любіць? Ён жа вам паказваў?»

«Няма яго, — сказала дзяўчынка з аблупленым носам. — Ён у што захоча можа ператварыцца».

«Як гэта?»

«Ну, захоча, у трусіка, — сказала дзяўчынка. — Захоча, у сьвіньню…»

Дзеці нясьмела зарагаталі. «У сьвіньню…»

«А захоча, і ў іншага чалавека, — сказала дзяўчынка і сур’ёзна шмыгнула носам. — Напрыклад, у вас».

«Так, — падняўся Біток. — У сарай. Усіх у сарай. Разам з гэтымі гаўнюкамі. Скуратовіч, цягні бэнзін. Я ім зараз пакажу цырк на дроце. А калі ня пойдуць, мачы па нагах».

Ён наставіў аўтамат на чалавечую кучу.

«У сарай, сукі!»

«А ты нас проста так пастраляць ня можаш?» — пачуўся голас пэнсіянэра.

«Патронаў на вас шкада, — працадзіў Біток. — Гэта вайна, ацец. А ты як думаў? Хоць адкуль табе пра вайну ведаць, ты ўжо пасьля яе нарадзіўся. А курчыш тут зь сябе вэтэрана. У сарай! Здымай, карэспандэнт. Ці як там цябе…»

Біток дастаў запальнічку і шчоўкнуў — раз, другі, трэці.

«Што за людзі… Рабіцы накупілі, а мазгоў няма… Зачыняй, Скуратовіч. Можа, адумаюцца».

«А можа, яны і праўда… ня ведаюць?» — сказаў нехта за сьпінай Бітка. Ён азірнуўся — на яго глядзеў апэратар.

«Усё яны ведаюць, — стомлена сказаў Біток. — Там такія байцы ў ачапленьні стаяць, камар не праляціць, ня тое што тэрарыст. А ты паменей тут выступай, здымай што сказалі. Харошы сюжэт будзе. Я табе абяцаю. Ды нічога зь імі ня здарыцца. Зараз дым пойдзе, адразу працьверазеюць. Што я, людзей ня ведаю… Зараз самалёт праляціць, і пачынаем».

***

…Фокусьнік дастаў люстэрка і зморшчыўся: каля вока цямнелі рэшткі грыму. Ён выцер яго вільготнай сурвэткай і зірнуў у ілюмінатар. Неба было такое радасна-сіняе, нібы толькі-толькі пачалося лета, а разам зь ім — адпачынак; і яго чакала дача, дзе ён мусіў за тры месяцы адпрацаваць самы складаны фокус. Але лета канчалася, і з фокусам так нічога й ня выйшла. Ён пазяхнуў і ўсьміхнуўся. Сёньня яго пабудзіла паведамленьне ад нейкага добразычліўца — і пару хвілін, лежачы ў ложку, ён вырашаў: верыць, ня верыць… Глядач — так падпісаўся той добразычлівец. Хто іх ведае, гледачоў. Фокусьнік падкінуў манэтку. Ня вер, сказала яна. Сьнедаючы, ён раптам падняўся і прынёс ноўтбук. Купіў білет. Потым пайшоў у павець, дзе ляжаў рэквізыт. Ён галіўся пасьпешліва, парэзаўся, кінуў сена трусу, апошні раз надзеў цыліндар…

Браць? Ня браць?

Паведамленьне ад незнаёмага добразычліўца было кароткае. Але нешта ў ім было такое, што ён паверыў. Можа, прапушчаныя літары. А можа, наадварот, лішнія.

Верыць? Ня верыць? — спытаў ён у мухі, вярнуўшыся ў дом па пашпарт. Але яна ўжо ела ягоную ежу. Нібы дом больш яму не належаў.

Даехаўшы да ўзгорка, ён абярнуўся. Дом стаяў і глядзеў на яго, як жывы. Як быццам зачараваны.

Ровар ён кінуў каля самага аэрапорту, у лясочку, недалёка ад таго месца, дзе стаяў драўляны зубар. Павесіў на раму бабскую хустку, зьняў праз галаву сукенку. Стоячы пад сасной, зьняў грым. Намацаў у кішэні пашпарт. Верыць? Ня верыць?

Ён яшчэ ніколі ня быў у Стамбуле. Ён уявіў сябе на стамбульскіх вуліцах — як ён паказвае ім сваё майстэрства. А яны не разумеюць. Сьмяюцца.

Фокусьнік таксама ўсьміхнуўся і апошні раз паглядзеў на пляскатую зямлю, што слалася ўнізе. Шэрую і зялёную, жоўтую і ў падпалінах. Строга падзеленую на дробныя квадраты — і чымсьці падобную з вышыні да жалезнай сеткі Рабіца.